Պետական պարտքի խնդրի լուծման շուրջ մի շարք մոտեցումների մասին (1)
Սև բիբարը շարունակում է արտաքին պետական պարտքի շուրջ հրապարակումները․ այս անգամ ներկայացնում ենք ԵՎՐՈԴԱԴ-ի (Պարտքի ու զարգացման շուրջ եվրոպական ցանց) 2019 թ․ սեպտեմբերին հրապակված՝ «Լուծումներ կան․ 10 սկզբունք քաղաքացիական հասարակության տեսանկյունից պետական պարտքի խնդրի լուծման համար» զեկույցի հայերեն թարգմանությունը։ Զեկույցը հանգամանորեն ներկայացնում է համաշխարհային մակարդակով պետությունների արտաքին պարտքի ահագնացող խնդիրը և այն լուծելուն միտված մեխանիզմների բացակայությունը կամ ավելի շուտ՝ նկարագրում նման մեխանիզմների մենաշնորհային ու ֆինանսական հաստատությունների շահերը սպասարկելուն միտված կառուցվածքը։ Զեկույցի համահեղինակ կազմակերպություններն, ուստի, առաջարկում են արմատապես փոխել միջազգային այն սկզբունքները, որոնք կիրառվում են պարտակոխ եղած, բայց դեֆոլտից խուսափող ու պարտքի պատճառով սոցիալ-տնտեսական ցնցումների մեջ գտնվող կառավարությունների նկատմամբ։ Սկզբունքները հիմնված են արտաքին պարտքի հարցով զբաղվող միջազգային անկախ մարմնի ստեղծման, պարտապան երկրների լիիրավ մասնակցության, մասնավոր ֆինանսական հաստատությունների կողմից միջազգային իրավունքի ու պայմանավորվածությունների հարգման, պարտքի «կայունության» սանդղակները Արժույթի միջազգային հիմնադրամի գնահատման մենաշնորհից դուրս բերելու և անաչառ մարմինների գնահատմանը փոխանցելու, պարտապան երկրների սոցիալ-տնտեսական կարիքները պարտքի սպասարկմանը հակակշռելու և մի շարք այլ գաղափարների վրա։
Զեկույցը բաղկացած է հետևյալ բաժիններից՝ Պարտքի խնդրի լուծման մեխանիզմի անհրաժեշտությունը․ ինչու է անհրաժեշտ այս սկզբունքները հիմա՛ դիտարկել, Ինչ է պետական պարտքի վերակազմավորումը, Անռեժիմությունն ու դրա հիմնական տարրերը, Իրավիճակի փոփոխման հրամայականը, Սուվերեն պարտքի լուծման բազմակողմ մեխանիզմի առաջարկ․ քաղաքացիական հասարակության առաջադրած 10 առանցքային սկզբունքները։
1. Պարտքի խնդրի լուծման մեխանիզմի անհրաժեշտությունը․ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ այս սկզբունքները դիտարկել հիմա՛
Միջազգային ֆինանսական առկա կառուցվածքում բազմակողմ պարտապանության խնդրի լուծման մեխանիզմի կամ շրջանակի շարունակական բացակայությունը խորացող անդունդ է․ այն կարող էր ապահովել պետական արտաքին պարտքի ճգնաժամը կանոնակարգված, թափանցիկ, արդար ու կայուն կերպով լուծելու համակարգային ու պատեհաժամ մոտեցում։[1] Այս նախադասությունն ինքն իրենով հատնագործություն չէ։ Դեռևս 250 տարի առաջ պետական սնանկության ռեժիմի անհրաժեշտության մասին գրել էր Ադամ Սմիթը[2], ու չնայած այն երբևէ չի ներմուծվել բրետոնվուդյան համակարգ, դրա ճարտարապետներն, այդուհանդերձ, մտածել են դրա մասին։[3] Ի հեճուկս այս անհրաժեշտության, պետություններն ու դրանց բնակիչները շարունակում են մնալ իբրև պարտապանների մի եզակի, անպաշտպան խավ, որը դուրս է մնացել սնանկության որևէ ստանդարտ շրջանակից։[4] Միայն 1950–2010 թթ․-ին 95 պարտապան երկրներում տեղի է ունեցել արտաքին պետական պարտքի ավելի քան 600 վերակազմավորում (restructuring), ուստի պետական պարտքի ճգնաժամերը հազիվ թե համարվեն բացառիկ իրադարձություններ։[5] Ու թեև այդ ժամանակաշրջանի գրեթե բոլոր պարտքային վերակազմավորումները վերաբերում էին զարգացող կամ նորաստեղծ տնտեսություններին, գլոբալ ֆինանսական ճգնաժամը, որով նշանավորվեցին 2010-ին հաջորդող տարիները, ակնբախ դարձրեց, որ նույնիսկ արժութային միության մեջ միավորված առաջադեմ տնտեսությունները պաշտպանված չեն սնանկությունից։
Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները (քհկ-ներ) և տարբեր քննադատներ վաղուց ընգծել են պարտքի արդար ու արդյունավետ լուծման մեխանիզմի բացակայությունը և տարբեր առաջարկներ են ներկայացրել այդ բացը լրացնելու ուղղությամբ։ Վերջին տարիներին այս հարցում նշանակալի հայեցակարգային ներդրում է ունեցել Պետական պարտքի իրավարարության միջազգային խորհուրդը (International Board of Arbitration for Sovereign Debt)՝ առաջադրված լատինամերիկյան տնտեսագետներ Օսկար Ուգարտեչեյի ու Ալբերտո Ակոստայի կողմից,[6] ինչպես նաև ԱՖՐՈԴԱԴ-ը, որն առաջարկել է Հաագայի միջազգային մշտական դատարանում ստեղծել պետական պարտքի արբիտրաժի պալատ։[7]
Գրեթե նույն ժամանակահատվածում՝ 2013 թ․, Յուրգեն Կայզերի անհատական ջանքերով (ԵՎՐՈԴԱԴ-ի անդամ Հոբելյան-Գերմանիա կազմակերպության (erlassjahr.de) քաղաքական համակարգողը) նախաձեռնվեց ժամանակավոր արբիտրաժ, որպեսզի ապահովվի պարտքի վերակազմավորման արդար ու թափանցիկ գործընթաց։[8] ԵՎՐՈԴԱԴ-ն ամփոփել է այս գործընթացում ներկայացված առաջարկները 2016 թ․-ի փաստաթղթում՝ վերնագրված «Զարգացող երկրների պարտքի ծավալվող բնույթն ու փոփոխության լուծումներ»։[9] Սույն ճեպագիր զեկույցը ԵՎՐՈԴԱԴ-ի 2009 թ․ նույնանուն փաստաթղթի[10] թարմացված տարբերակն է, որը մշակելիս արդար ու թափանցիկ արբիտրաժային ընթացակարգ ապահովելու հարցում հեղինակները մեծապես օգտվել էին զարգացման ավստրիացի հետազոտող Կունիբերտ Րաֆերի առաջ քաշած առաջարկներից։[11]
Անցել է մեկ տասնամյակ, և այս խնդիրը հասցեագրելու կարիքն է՛լ ավելի է ահագնացել․ արտաքին պարտքի սպասվող լուրջ փլուզումների մասին ահազանգեր են հնչում ամեն կողմից։ Գլոբալ ֆինանսական ճգնաժամը սանձելու քաղաքական արձագանքները, որոնք գալիս էին գլոբալ հյուսիսի տնտեսություններից, խթանեցին վարկավորման ծավալների մեծ աճ, ինչն էլ ողջ աշխարհով մեկ հանգեցրեց պետական ու մասնավոր պարտքի աննախադեպ բումի։ [Սև Բիբար՝ ընդգծումները մերն են] Համատարած հնչում են մտահոգություններ, որ սպասվում է ճգնաժամերի նոր ալիք, որի մակարդակին հավասարազոր է միայն մեր մտահոգ տագնապի ուժգնությունը՝ կապված պարտային ճգնաժամը պատշաճ ու արդար լուծելու ահագնացող մարտահրավերների հետ։[12] Այդ մարտահրավերների մեջ է մտնում այն փաստը, որ զարգացող երկրներն ունեն ավելի բազմազան ու թանկ պետական պարտքի պաշարներ, որոնց պայմանագրերը կնքված են շատ ավելի բազմազան ու բարդ կառուցվածք ունեցող վարկատուների հետ, քան երբևէ եղել է անցյալում։[13]
Վերջին տասը տարիների ընթացքում նաև ականատեսն ենք եղել պետական պարտքի ճգնաժամի լուծմանն ուղված համապարփակ կանոնակարգային (իրավական) մեխանիզմ ստեղծելու միջազգային ջանքերի վերելքին և դրանց հանկարծակի վիժեցմանը։ 2013 թ․ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի աշխատակազմի փորձերը՝ վերականգնելու պարտքի լուծման մեխանիզմի շուրջ աշխատանքներ, որոնք պետք է կառավարեր հենց ինքը՝ ԱՄՀ-ն, և որը օրակարգ հետ բերեց դեռևս 2001 թ․ քննարկված մի առաջարկ,[14] չստացավ քաղաքական աջակցություն։[15] Ավելի ուշ որոշակի առաջընթաց կարծես հնարավոր թվաց ՄԱԿ-ում, երբ 2014 թ․ G77-ն ու Չինաստանը (զարգացող երկրների խմբավորում ՄԱԿ-ում) հասան նրան, որ Գլխավոր Ասամբլեայում ընդունվի բանաձև, համաձայն որի ՄԱԿ-ը պետք է աշխատեր բազմակողմ միջազգային շրջանակ ստեղծելու շուրջ։ Սակայն նշանակված ժամանակավոր հանձնաժողովի աշխատանքը հետագայում բախվեց Մեծ յոթնյակի կառավարությունների ու ԵՄ-ի անհամագործակցության արգելապատնեշին, որոնցից ԵՄ-ն բանակցությունները բոյկոտողների շարքում էր։[16] Այնուամենայնիվ, հանձնաժողովին հաջողվեց մշակել պարտքի վերակազմավորման գործընթացների շուրջ 9 ՄԱԿ-ի սկզբունքներ[17] և ստանալ ՄԱԿ-ի Առևտրի ու զարգացման համաժողովի (UNCTAD) գնահատելի ներդրումը՝ կապված գործընթացը դյուրինացնելու հետ։[18] Ամեն դեպքում, ՄԱԿ-ի սկզբունքները համատարած ընդունված չեն, ինչն իր բացասական ազդեցությունն է ունեցել դրանց ներուժի վրա՝ հասունանալու իբրև միջազգային նախադեպային իրավունքի դրույթներ։
Դաշտ են նետվել պայմանագրային կամ շուկայից բխող լուծումները, որոնք վերաբերում են պարտքի պաշարների միայն մի մասին՝ մասնավորապես՝ պետական պարտատոմսերի պայմանագրերում այսպես կոչված՝ «կոլեկտիվ գործողության մասին դրույթներ» (collective action clauses, CAC) ձևակերպումն օգտագործելու միջոցով։ Մինչ այդ, ավելի պատասխանատու պետական ֆինանսավորում խրախուսող կամավոր սկզբունքների ու վարքականոնների մեծ աճ է գրանցվել, ինչպիսիք են օրինակ՝ UNCTAD-ի Պատասխանատու պետական վարկավորում ու պարտապանություն խթանելու սկզբունքները (2012):[19]
Այս առաջընթացները գրանցվել են մի քանի կարևորագույն զարգացումների ստվերում․ մասնավորապես՝ 2012 թ․ ԱՄՆ դատարանի կողմից Արգենտինայի դեմ կայացված դարակազմիկ վճռի ֆոնին, որը օրակարգ հանեց փաստը, որ գոյություն ունեցող միջոցները պատշաճ ու բավարար չեն՝ դիմագրավելու ագրեսիվ ու չհամագործակցող պարտատերերի հարձակումներին, որոնք վերակազմավորման գործընթացներում ձգտել են ստանալ արտոնյալ պայմաններ (այսպես կոչված՝ «դիակեր գիշատիչ հիմնադրամներ» (vulture funds))։[20] Մյուս զարգացումը պետական պարտքի դեֆոլտի պատմության մեջ ամենամեծ վերակազմավորման գործընթացն էր, որը վերաբերում էր Հունաստանին։[21] Եվ վերջիվերջո, զարգացումներից մյուսը երկկողմ ու ոչ ավանդական առևտրային նոր պարտատերերի մեծացող ազդեցությունն ու գրավադրման միջոցով վարկավորման պրակտիկան է։
Այդուհանդերձ, չկան նույնիսկ նշույլներ անգամ, որ վերջին տարիններին փոխվել են պարտային ճգնաժամի լուծման այն միտումները, որոնք իրենցից ենթադրում են ընդամենը պարտքի «չափազանց փոքր չափերի» կրճատում և որոնք գործի են դրվում «չափից դուրս ուշ» և չեն խուսափում գերպարտապան երկրներում տնտեսական, քաղաքական ու սոցիալական վնասների գնից։ Փոխարենը, վերը նշված նոր դինամիկաները կարող են խորացնել այս իրականությունը, քանի որ դրանք գնալով ավելի մեծ մարտահրավեր են դարձել պարտատերերին համակարգելու ու պատքը պատշաճ վերակազմավորելու տեսանկյունից։ Պետական պարտապանության ազդեցությունը մինչ այդ շարունակում է հանգեցնել նրան, որ խիստ անհրաժեշտ պետական եկամուտները ուղղվում են պարտատերերին, այլ ոչ թե ծառայում երկրների զարգացման գերակայություններին՝[22] այդպիսով հարվածի տակ դնելով համընդհանուր մարդու իրավունքների իրացումը[23] և նպաստելով անհավասարության խորացմանը։[24] Միջազգային մակարդակի հանձնառություններ կատարելու որևէ լուրջ ջանք, ինչպիսին օրինակ՝ Օրակարգ 2030-ն է [ՍԲ՝ ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակները մինչև 2030 թ․] կամ կլիմայի վերաբերյալ Փարիզի համաձայնագիրը, բախվում է պարտային ճգնաժամի ոչ պատշաճ ու անհավասար լուծման անխուսափելի խնդրին, ուստի միջազգային այդ հանձնառությունները կախված են վերոնշյալ խնդրի շուրջ միջազգային քաղաքական բանակցությունների վերականգնումից։ Սույն ճեպագիրը նպատակ ունի վերաազդարարել այն սկզբունքները, որոնք քաղաքացիական հասարակությունը համարում է առանցքային և նպատակին ծառայող պարտքի լուծման որևէ տեսակի միջազգային շրջանակի համար։
(Շարունակելի)
Ծանօթագրությունների ցանկը՝ այստեղ
* * *
Լսե՛ք պարտքի թեմայով մեր պոդկաստ զրույցը այստեղ
* * * * * *
Թարգմանությունների այս շարքը պատրաստվում է Ֆրիդրիխ Էբերտ հիմնադրամի աջակցությամբ։ Հոդվածում ներկայացված տեսակետները, կարծիքները և եզրակացությունները կարող են չարտացոլել Ֆրիդրիխ Էբերտ հիմնադրամի տեսակետները:
